विरलै सुनिन्छन् धमारी र चाँचरी...

मोहन शाही,डोटी असार १५
डोटी — बाणेई धान बाणेई धान, निङलि सणो
बाणेई धान बाणेइ धान, गोणी पुछ बालो
निउणेई धान निउणेई धान, केलान घुतणी
पाकेई धान पाकेई धान, सुनन मुदणी

बायल सेर खेतमा अचेल बिहानैदेखि खटिएका हली, रोपनारी र बाउसेहरू थकित देखिन्छन् । सोमबार ठाडो बाजो (नरसिंहा), झ्याली, मिजुरा, ढोल, घण्टी लिएर गणेश नेपालीको टोली खेतमा पुग्छ । बाजागाजा घन्काउँदै माथिको चाँचरी गाउँदै हली, बाउसे र रोपनारीहरूलाई हौस्याउन थालेपछि फेरि जोसिँदै रोपाइँमा जुट्छन् ।

चाँचरीमा गणेशले निगालो जस्तो हर्लक्क बढेको, केराको पातझैं बाली झुलेको, सुनझैं धानका दाना फलोस् भन्दै मनोकामना सुनाए । पुराना इतिहास, वीरकथाहरू बताए । चाँचरी घन्कदै गएपछि रोपनारीहरूको जोसको ग्राफ पनि उक्लँदै गयो । चाँचरीले सेरा खेतको रोपाइँ भव्य उत्सवझैं लागिरहेको छ । डोटीको केआईसिंह–४ मा पर्ने बायलस्थित ठूला खेतहरूमा रोपाइँमा चाँचरी, धमारी जस्ता मौलिक गायनहरू घन्किन्छन् । सुदूरपश्चिममा रोपाइँका बेला चाँचरी, धमारी गाउने प्राचीन चलन हो । तर, पछिल्लो समय यो चलन हराउँदै गएको कलाकार गणेश नेपाली बताउँछन् ।

चाँचरी र धमारी संस्कृतिसँंगै खेती किसानीमा धेरैको रुचि हट्दै गएको उनको अनुभव छ । बाउबाजेले चाँचरी र धमारी गाउँदै हराभरा बनाएका उर्वर खेतहरू अहिले उजाड भइसकेको रोपनारी गोबडे नेपाली बताउँछिन् । धान उत्पादनमा वायल क्षेत्र जिल्लाकै उर्वर भेग मानिन्छ ।

किसानहरू अहिले पनि बायलमा कडा मिहिनेत गरी धानखेतीसँगै चाँचरी र धमारी गाउने चलन रहेको झिमेमालिका माध्यमिक विद्यालयका प्रधानाध्यापक नरबहादुर कार्कीको भनाइ छ । ‘बायलमा पनि चाँचरी धमारी बिस्तारै कम हुँदै गए पनि केही अंश अझै बाँकी छ,’ प्रधानाध्यापक कार्की भने, ‘अन्यत्र भने सुनिन छाडेको छ ।’

चाँचरीमा गणेशले निगालो जस्तो हर्लक्क बढेको, केराको पातझैं बाली झुलेको, सुनझैं धानका दाना फलोस् भन्दै मनोकामना सुनाए । पुराना इतिहास, वीरकथाहरू बताए । चाँचरी घन्कदै गएपछि रोपनारीहरूको जोसको ग्राफ पनि उक्लँदै गयो । चाँचरीले सेरा खेतको रोपाइँ भव्य उत्सवझैं लागिरहेको छ । डोटीको केआईसिंह–४ मा पर्ने बायलस्थित ठूला खेतहरूमा रोपाइँमा चाँचरी, धमारी जस्ता मौलिक गायनहरू घन्किन्छन् । सुदूरपश्चिममा रोपाइँका बेला चाँचरी, धमारी गाउने प्राचीन चलन हो । तर, पछिल्लो समय यो चलन हराउँदै गएको कलाकार गणेश नेपाली बताउँछन् ।

चाँचरी र धमारी संस्कृतिसँंगै खेती किसानीमा धेरैको रुचि हट्दै गएको उनको अनुभव छ । बाउबाजेले चाँचरी र धमारी गाउँदै हराभरा बनाएका उर्वर खेतहरू अहिले उजाड भइसकेको रोपनारी गोबडे नेपाली बताउँछिन् । धान उत्पादनमा वायल क्षेत्र जिल्लाकै उर्वर भेग मानिन्छ ।

किसानहरू अहिले पनि बायलमा कडा मिहिनेत गरी धानखेतीसँगै चाँचरी र धमारी गाउने चलन रहेको झिमेमालिका माध्यमिक विद्यालयका प्रधानाध्यापक नरबहादुर कार्कीको भनाइ छ । ‘बायलमा पनि चाँचरी धमारी बिस्तारै कम हुँदै गए पनि केही अंश अझै बाँकी छ,’ प्रधानाध्यापक कार्की भने, ‘अन्यत्र भने सुनिन छाडेको छ ।’

साभार ः कान्तिपुर